Latest Documentries


Friends of Suai


Suai Youth Media

Media


Art & Culture


Suai Social Network

Community

Timor-oan hetan terus

Related: Japaun-Relatante-Invasores

Ami ba Timor la lori buat ida maibe lori terus ba ema kiak sira nee. Ida nee mak sira hetan bainhira sira tulun ami…. terus. – John (Paddy) Kenneally, 2/2nd Kompania Independente.

Ita la bele selu fali sira lori osan. La iha osamutin diak ida atu selu sira nia lealdade. -Bernard Callinan, Komandante 2/2nd hosi Kompania Independente.

Hau mia resultadu investigasaun konaba halo nu’u sa mak Japaun hakarak tama iha Timor Portugues halo hau hakarak buka tuir konaba konsekuensia inisiativa Australia nia ba povo Timor Lorosae. Los duni tuir istoria funu Australia nia ema Timor-oan 40,000 (rihun hat nulu) mane, feto no labarik lakon sira nia vida maibe la dun fo sai.

Ema hakerek barak ona konaba soldadu Australianu iha Timor Lorosae maibe la dun hakerek konaba impaktu funu nia ba povo Timor Lorosae. Hahalok kmanek hosi kliente soldadu so fornese impresaun superfisial konaba funu terrivel durante tinan hat ba povo nia vida nebe totalmente la sala buat ida iha funu ida nee, nune’e hau tenta atu buka informasaun nebe iha livru no eskrita (hakerek) konaba hahalok kmanek soldadu Australianu. Uniku fonte bele asesu mak istoria balu hosi livru no eskrita konaba hahalok kmanek soldadu Australianu, husi kliente Japones ida, husi entrevista balu no servisu kmanek husi Michelle Turner.

Michelle ema profesora ida. Nia admira tebe-tebes nia abo-mane nebe serbi iha 2/2nd Kompania Independente iha Timor Lorosae. Nia senor ida nebe le ba hau oras ba oras durante moras infansia. Ninia rekonese konaba nia debe ba povo Timor Lorosae fo laran-kmanek ba nia atu halo buat hirak nebe tuir los ita hotu-hotu halo ona mais sedu desde uluk …. Halibur istoria oral konaba vida Timor-oan balu nebe halai mai Australia. Heteten tuir Timor Lorosae : testemuna pesoal 1942 – 1992, primeiru publika iha tinan 1992. Triste tebe-tebes Michelle mate molok atu publika hi’as iha tinan 1995.
Timor-oan nia favor no korajen hahu kedas bainhira Japones tun iha loron 19 Fevereu 1942. Soldadu Australianu nain sanulu resin hat la hatene katak Japones tun tia ona no hadau ona aeroportu Dili. Kenneally hetete katak sira nain sanulu resin rua Japones tiru mate. Nain hat ema haruka sira marxa ladun kdook.

Hafoin ema kesi sira nia liman ba kotuk no dudu sira ba kanu-fo’er iha luron sorin. Bainhira sira toba ba rai ho hamta’uk Japones tiru sira, nain tolu mak mate. Hayes toba ba rai mate-sala ho kilat musan konaba nia kakorok.

Bainhira nia hetan fali konxiensia no book a’an, Japones sira sona sira nain hat lori tudik, dala ida tan sona kanek Hayes iha kakorok. Nia hader hare ba nia liman ninia relojiu lakon tia ona maibe sira koa relojiu no koa tali iha nia liman. Biar nia sente moras no frakeza, Hayes dolar ba iha hare laran ida nebe nia hetan ema rai-na’in sira. Sira lori nia ba iha sira nia vila hafoin feto ida mak hare nia kanek. Hafoin sira fo hatais nia iha sira nia tais no tula nia iha kuda ba iha posisaun Laidlaw iha Bazar-Tete.

Soldadu Japones namkari iha vila hotu-hotu nune’e atu hetan perigu tebe-tebes lori ema mata-foun ida ba sira nia uma, hare nia no iha perigu liu tan tula nia iha kuda lao dook liu hosi fatin hirak nebe Japones okupa iha Bazar-Tete. Iha tan Australianu ida, Peter Alexander, ema la ohu nia maibe husik nia moris para halo interrogasaun bainhira konsul Japones ho nia fen tun iha fatin ida nee.

Iha Timor asua’in barak hatama ona iha Istoria Funu Australia nia, iha hahalok kmanek Callinan nia 2/2 Kompania Independente no iha rekordasaun rua seluk hosi Kompania Independente.

Australianu sira rekonese katak sira nia moris no susesu depende ba povo Timor nia tulun, liuliu sira nebe hanesan tulun-na’in ou maluk, sira nebe ema bolu ‘kriadu’. Iha Portugal termu ida nee hatudu hanesan relasaun entre atan no na’i maibe Australianu sira la konsidera kridau hanesan atan.

Kriadu sira efeitu tebe-tebes soldadu sira nia mobilidade. Sira lori nia pasta, manta no ekipamentu laos militar nia.

Bahinra asaun manas, atu asalta Japones sira kriadu halai lakon ba iha hae laran ho nia boot nia sasan hela deit kilat no kilat musan ba soldadu lori. Hafoin de asalta soldadu sira halai buka moris, kriadu sira hamutuk fali ho nia no dada nia ba fatin seguru liu hosi rai foho nebe la iha mapa nebe Japones no Australianu sira hanesan iha tasi.

Dan O’Connor hosi 2/4 Kompania Independente hakerek: Ema rai-na’in Timor sira hanesan ami nia tulun-na’in. La lori sira la iha posibilidade atu moris. Kada soldadu ida iha ema ida hanesan nia serbente, belun no tulun geral. Sira la dun a’as liu maibe sira forti no isin lolon furak tebes. Kriadu sira nee fornese hahan, fasi roupa, lori ekipamentu no halo serbisu seluk. Sira halo buat hirak nee ho laran kmanek. Ema sira nee laran-diak tebe-tebes.

Timor-oan sira simu Asutralianu sira desde sira tun iha Timor Lorosae. Tan sa mak sira simu Australianu, maibe la simu Japones no fo tulun sira? Japones ema mai hosi rai Asia nebe hakarak liberta Timor-oan sira hosi Portugues nia ukun, no rai hirak nebe hosi osidental nebe iha Olandes nia ukun, mos fiar katak Japones hanesan libertador no atu fo tulun sira. Timor-oan balu nebe fo tulun Australianu sira, fiar katak Australianu sira atu fo tulun Timor-oan duni sai Portugues bainhira funu hotu tia.

Iha ninia introdusaun kliente Callian hosi 2/22nd Kompania Independente iha Timor Lorosae, novelista Neville Shute, si’ik katak Timor-oan sira fo tulun ba Australianu sira tamba inisialmente sira susesu no Japones la susesu. Atributu seluk katak relasaun diak entre Australianu ho Timor-oan tamba Australianu sira hatudu atitude amigavel no attitude egalitarian.

Callinan hatete katak Timor-oan sira la iha interese iha funu entre Australia ho Japaun, nune’e gradualmente area nebe ita bele bok-an ba mai livre hetan restritu tamba Japones estensu no kontrola area hirak nee. Nia rekonese katak Timor-oan sira selu todan tebe-tebes, sira selu hodi lakon vida no sobu-rahun sira nia knua.

‘Paddy’ Kenneally hosi 2/2nd Kompania iha hanoin seluk. Bainhira Portuguese hetan kritika konaba la halo desenvolvimentu iha Timor Lorosae, sira la mete ho ema rai-na’in sira nia moris loron-loron no la esplora sira hanesan Olandes no Britaniku halo ba sira nia kolonia. Portugues sira la hanesan Olandes no Britaniku nebe maioria sira halo relasaun okazional ho feto rai-na’in sira. Iha Portugues barak mak kaben no halo familia ho feto Timor-oan.

Povo Timor la iha laran-maluk ba Portuguese maibe sira iha relasaun diak no iha komprensaun ba sira, la hanesan Ingles no Olandes sira nia relasaun ho sira nia kolonia nebe Australia hetan benefisiu hosi sira.

Kenneally sei hanoin Kapitaun Spencer Chapman, ofisial nebe fo treinu ba Kompania Independente Australia nia iha Wilsons Promontory iha Victoria hatete ba soldadu sira katak iha Malazia forsa gerrilla sira mesak ema China deit tamba la iha konfiansa ho Malaziu sira, no iha Java komandante Olandes ida for ordem ba nia ema sira atu la bele halo funu gerrila tamba Javanes atu trai sira du ke fo tulun.

Wray iha Timor 1942 nota katak laos buat diak ida atu dada ema sira nee ba funu nebe la iha posibilidade atu tulun sira maibe so hetan terus no destrusaun. Biar Australia hetan susesu bainhira funu hahu, Timor-oan sira realisa katak Japones atu manan Australia no mos suplementu menus ona. Maibe sira sempre iha lealdade.

Timor-oan sira hetan terus tamba fo tulun ba Australianu sira desde hahu funu. Sira mos terus tamba Japones la iha planu atu okupa Timor Lorosae, fornesimentu la too no la iha hahan nune’e halo ema hamlaha.

Portugues, hanesan kolonia boot sira seluk, esplora diferensia natural ou kria grupu foun atu fahe no ukun nia kolonia. Terrenu no lian barak mak fragmentu sosiedade. Iha fatin barak imposivel atu lao hosi vila ida ba vila seluk no la iha serteza ke iha boa vinda ba ema turista sira.

Portugues sira estritumente kontrola movimentu povo nia. Callinan hatete katak, la iha lei tamba nia lao sai husi ninia area la hetan lisensa husi Chefe de Posto Portugues, biar iha Dumingu la iha estritu.

Iha situasaun disiplina ida nee no sempre iha terus Portugues ukun sosiedade ida nebe fragmentu husi tribu no lealdade familia nia, hafoin Australia no Olandes mai no Japones mos mai. Ida-idak usa nia rekompensa, forsa ou ameasa forsa, atu hamaus Timor-oan atu fo tulun ba sira no laos fo tulun ba funu-maluk.

Portugues hatan ho brutal se Timor-oan usa vantajen frakeza Portugues nia no Portugues la fihir Timor-oan tamba interese Japones no Australia se sira konsidera katak Timor-oan la fiar. Ray Parer, korrespondente funu Australia nia, rekonese katak Timor-an barak mak fo tulun ba Australianu sira. Nia mos nota katak: Japones sira buka dalan oi-oin atu fo hatene ba ema rai-na’in sira atu kontra Australianu sira no kontra administrasaun konstituisional Portugues. Sira fornese arma ba Timor-oan no fo laran metin ba sira atu hasoru sira nia maun alin Timor-oan nebe iha foho halo diak malu ho Australianu sira.

Ida nee akontese depois de atake maka’as iha fulan Agustu 1942. Sira atu koko duni-sai Australianu sira nebe sira la bele duni sai ho forsa militar, Japones sira sunu vila barak, destrui hahan no la husik animal ba liur tamba resistensia Australia nia depende ba fornesimentu hahan husi Timor-oan, hela fatin no fo sai konaba movimentu Japones.

Callinan hatete katak Japones halo tatika brutal ida nee halo ema mate barak tamba Australianu sira nia hahalok. Australia sira usa tatika ida nee no tinan tolunulu liu tiha Indonesia sira mos usa tatika ida nee.

Iha grupu ki’ik oan nebe iha Japones lima too sanulu tau iha rai-na’in sira nia kotuk nebe iha ema limanulu ou nennulu usa hanesan lalenok. Kuase loron-loron seksaun Australia nia fo reportajen konaba grupu nee no reportajen dehan katak, ema rai-na’in mate no kanek sanulu, ou tolunulu no iha posibilidade Japones mate ida ou rua.

Iha fulan Agustu 1942, bainhira Japones halo ofensinva maka’as sira apela atu anti-sentimentu ba malae mutin. Portugues hasoru anti-sentimentu ida nee ho brutal. Arma husi kompania rua, kada ida iha ema Timor-oan atus ida ho ofisial Portugues no non-ofisial komisariu no kilat Vickers ida, ba halo konsentrasaun iha Maubisse husi sul no leste.

Kompara ho operasaun Portugues nee, Japones nia esforsa iha area kontrola hanesan labarik mak halimar. Portugues sunu vila hotu-hotu no hahan. Sira kaer feto hotu-hotu, labarik no animal mate. Kareta barak mak ba iha area ida nee tula rai-na’in sira nebe mate.

Komandante plataun Australia nia hetan orden atu nafatin neutral iha problema entre Portugues no povo local nebe bainhira fo sai ba rai-na’in sira katak se iha revolta sira sei hetan kastigu nebe atu hanesan kastigu Portugues.

Iha Ainaro, rain-na’in si’ak husi Maubisse espalla sira nia atividade iha foho kraik. Agora ema haruka sira fila fali ba vila nebe ahi han, kilat tarutu halo rai-na’in sira hakilar. Sunu ida nee husi parte rua mak halo, Australianu sira tiru kilat no hakilar mai husi rai-na’in lealdade sira nebe ba iha neba ho forsa maibe sira nia distansia dook husi funu-maluk nune’e sira la konsege usa sira nia rama, surik no diman.

Wray mos haktuir insidente ida nee. “ Ema rai-na’in lubun boot ida nebe hetan komanda husi grupu kiik oan husi Japoness hetan emboskada husi seksaun 9 Komapania 2/4. Lori kilat nebe empresta husi tropa Portugues, sira tiru mate barak.

Australianu sira mak responsabiliza ba vitima Timor-oan, maibe la iha numeru estimativa konaba rai-na’in hira mak mate ou kanek iha operasaun ida nee, inklui Istoria Funu ofisial nia. La los atu julga atitude Australianu sira iha 1942 ba Timor rai-na’in’ ohin loron mais ou menus iha patronisa komprensaun, maibe sente la dun diak tamba vitima Timor-oan nebe Australia halo la rekorde ou, se iha recorde, buat sira nee sei dauk hetan rekonesimentu. Iha fulan Junu, bombardeiu Timor Portgues hetan ordem husi Komandante em Chefe Amerikanu iha area Paisifika osidental sul.

Nune’e deseju atu forsa bombardeiu disponivel hotu-hotu iha Darwin tenki disponivel imediata atu bombardeia Dili, Lahane no Aileu, no exesaun ba uma nebe Portugues sira sei okupa.

Mais tarde, iha fulan Novembru 1942:’ alvu iha Timor mak atu atake loron-loron ho aviaun nen too sanulu resin hutu.

Ekipa husi Australia tenki hetan protejidu maka’as bainhira situasaun hahan sai menus. Patrulla hotu-hotu luta hasoru patrulla maibe ami la hetan Japones sira. Tama iha area hotu-hotu no oho nai-na’in sira laos buat diak ida. Rai-na’in sira iha area balu si’ak tebe-tebes no sira atake patrulla barak; hare husi sira nia numeru iha ameasa seria ba sira. Mane nain lima ou nen, biar ho kilat la konsege atu hasoru rai-na’in walu-nulu ou atus ida nebe ho rama no surik no diman no sira nee hetan tulun husi Japones.

Ami nia ema tau sira iha tasi sikun tuir tempu posivel, baku rai-na’in sira nebe la iha kuidadu hatudu aan demais hafoin hasai antes asaltu final. Ida nee efetiva tuir numeru vitima nebe mai halo, maibe kompara ho tamanu populasaun rai-na’in ninia efeitu ki’ik liu.

Japones organisa rai-na’in sira husi rohan illa osidental atu ataka area nebe Australia sira hadau.
Liu hosi dalan ida nee sira efetivu tebe-tebes. Uluk nain sira ameasa rai-na’in sira iha area nee, se sira fo tulun ba Australianu sira entau sira nia vila no hahan atu destrui. Se ida nee mak la susesu, Japones sira mak atu halo duni ameasa ida nee. Funu-maluk sempre halibur tropa barak no rai-na’in sira do ke ami, meski espedisaun ida nee karu tebes ba nia , nia konsege halo ninia objetivu.

Shouhachi Iwamura, komandante pelotaun Japones, haruka petisaun ida ba UN komite deskolosnisasaun ba Timor Lorosae auto-determinasaun iha 1987 no visita Australia iha 1993. Nia haktuir konaba impaktu Japones ba Timor Lorosae:
Chefe suku vila hotu-hotu hetan ordem atu mobiliza povo atu halo konstrusaun luron… tamba falta hahan, ema mate hamlahak loron-loron.

Nia hatete katak ema sempre hatete aat Japones nia hahalok tuir los hatete ba Indonesia iha 1987. Iha fulan Agustu, ‘Koluna Metan’ Japones rekruta grupu ida husi Timor-oan osidental nebe la fo ona tulun ba sira atu terror Timor Portugues, atake Aileu nebe halo Portugues no Chines balu mate. Kenneally fiar katatk masakre ida nee Japones sira mak halo no hatete, mais tarde iha tinan ida nee, amu- lulik nain rua oho iha Ainaro.

Iha fulan Junu klaran 1942, Komando Boot Australia nia hasai desisaun atu prolonga sofrimentu Timor-oan durante tinan rua tan. Sira aprende liu husi eskritariu Britaniku ba dominiun, katak Portugal hasai proposta atu nafatin loke negosiasaun konaba hasai forsa Japones ho retornu atu tropa Australianu rende ba autoridade Portugues hanesan internasaun iha Timor Portugues.

Chefe Empregadu Australia no General McArthur rejeita proposta ida nee, maibe antes Japones tun fulan lima mais adiantadu sira konkorda atu troka tropa Australia ho Portugues nune’e Timor bele fila fali ba neutralidade. Iha tinan klaran, Japones nakonu hotu ona iha Timor. Sira hatun forsa ida iha kosta sul maibe la konsege tun ba rai maran too iha fulan Outubru bainhira HMAS Voyager naktaman iha tasi ibun.

Callinan fiar katak iha 20,000 (rihun rua-nulu) Japones mak iha territoriu ida nee. Ofisial militar ida takser katak iha 12,000 (rihun sanulu resin rua) maible kabu husi Ministru Austalia ba Dominiun Clement Attlee, fo sai katak McArthur hakarak Australia nafatin iha Timor Portugues, hatete katak forsa Japones iha 5000 too 6000 iha illa nee tomak.

Callinan preokupa katak Timor-oan bele troka sira nia lealdade:
Nia hatete ba Australia katak atu for arma ba rai-na’in sira so atu kria perigu nebe ikus mai bele destrui ita, maibe nee unika esperansa iha ami nia territoriu. Ami nia patrulla activu no iha funu kiik-oan loron loron. Iha kalan ida rai-na’in siak sira ho Japones mai besik iha forsa kuarterl-jeneral hafoin duni fila fali.

Tuir ordem Callinan nia Timor-oan sira hetan treinu grupu ida ema lima nulu no fo kilat nebe aviaun lori mai. Istoria funu nia rekonese katak nee bele muda Timor-oan sira nia status nebe agresivu maibe la iha rekorde katak se ida nee esplika ba Timor-oan. Asaun ida nee provoka Japones nebe halo Timor-oan mate barak liu tan

Aviaun Japones bombardeiu vila hotu-hotu nebe fo sai iha soldadu sira nia istoria oral. Invasaun mai husi Australia nune’e mos mai husi Japones. Soldau ida husi 2/4th Kompania Independente haktuir insidente ida iha fulan Dezembru 1942 iha Daralau 12 kilometru husi sul leste Dili:
Ema rai-na’in lubun ida husi Darlai (Daralau), akompana ho Japones balu, sunu no naok Rotei. Tuir iha Sabadu, Ken Piesse hatan Chefe Rotei nia husu atu fo tulun ba retribuisaun. Chefe nia asua’in sira, ema atus walu, arma ho surik no rama, diman no fatuk no mane nain tolu husi seksaun 2 ho sira nia kriadu lori sira nia kilat no kilat musan avansa ba Darlau.

Depois situsaun kalma iha oras hira nia laran, Chefe nia ema sira liberta husi knua, ‘ hanesan tanki ida sobu nia didin’. La-kleur ahi han uma no kaer karau-timur, fahi no manu, halao hamutuk ho asua’in sira ho sasan naok – lafatik, biti, fore, hare no manu-tolun lori hanesan kmanek prosisaun fila fali ba sira nia knua. Ema si’ak sira nee hanorin lisaun ida. Australianu sira No 1 nafatin no sira dala ida tan hetan hahan diak.

Mais tarde, pelotaun B no C hasoru hetan emboskada ki’ik ida husi mistura Japonse no pro-Timorense Japones nebe ansi atu simu rekompensa material nebe sira espera atu manan husi sira nia lealdade husi ema hirak nebe tuir sira nia hanoin iha forsa maka’as atu hasoru Australia.

Iha loron tolu nia laran Japones hatudu sira nia forsa ho sunu rai-na’in sira nia uma tamba suspeita katak sira fo tulun ba Australianu sira. Hafoin ataka husi observasaun post iha Darlau, sira hetan katak knua nee kiak tebe-tebes no Australianu sira depende ba hahan hirak nebe sira lori hosi area nebe buras.

Retribuisaun Japones nia organizadu no brutal. Japones rekruta ema rai-na’in rihun husi Olandes no Timor Portugues, barak mak hetan kilat no treinu atu usa kilat. Sira ho laran aat hatudu ba Timor-oan sira nebe nafatin fiar ba Australianu, presu terivel husi lealdade ida nee.

Konflitu entre Australianu no Japones halo Timor-oan sira hasoru malu hi’as. Uluk Timor-oan sira iha kalma no paz, nebe simu Australianu no evita Japones, sira transforma tia ona bainhira hetan atake husi suku seluk.

Iha insidente ida iha grupu armadu ida tiru naok insurjente nebe halo ran suli ba rai. Infelizmente ema sira nebe kaer sira tesi kotu sira nia kakorok… tiru malu ba kotuk no ba oin iha foho okos nebe sira nebe manan haklalak hodi temi vitima nia naran.

Reprezalias Japones hasoru Timor-oan nebe suspeita fo tulun ba Australianu, hanesan buat aat ida. Iha tinan 1942, Japoses sira haruka sai tropa barak atu hadulas ami. Bainhira ami fila fali ba fatin nebe Japones sira hela, fatin nee mamuk hela. Sira sunu no sobu rahun sasan nebe sei diak, taa kotu hotu ai-dila no nuu.

Soldadu Australianu ida rekonese katak lao hela rai ida nee hanesan lao hela rai-na’in sira no Portugues:
Hanesan mos iha Australia, pratikamente kada rai kuadradu oan ida iha ema nia nain no kada nuu hun no natar hanesan propriedade ema ida nia ou rai-na’in sira seluk, nune’e ami hetan fos ou maizena ou nuu ou bibi nebe ami han hanesan Portugues ou rai-na’in ida nia kusta.

Reprezalias atu tulun Australianu iha forma barak. Soldadu ida nebe fila fali iha tinan ikus ba buka nia ‘kriadu’ husu ba povo sira halo oin-sa Japones trata sira bainhira Australianu sira sai husi Timor. Iha insidente ida nebe hau sei hanoin nafatin mak bainhira sira kua katuas Timor-oan ida nia liman kulit, hafoin aperta liman rua hamutuk no kesi hamutuk nune’e naan isin atu moris hamutuk, iha oin, hanesan nia resa hela. Hau rona buat ida nee iha Baukau. Hau fiar, nee hanesan buat estranu ida atu mehi hetan. Buat nee laos hanesan buat bai-bain maibe ida nebe tebes duni.

Ladman haktuir insidente ida seluk ‘ Ami hare buat amak ida nebe fo ona sinal ba ami konaba Japones atu ba iha fatin nebe mak ami hela. Ami rona tiru no sira oho nia tamba nia fo sinal baa ami.

Feto ida haktuir: Japoses sira husu hau atu suku sira nia farda. Sira atu fo ami masin-midar uitoan. Hau nia laen sira oho tia ona tamba Timor-oan balu hatete ba Japonse katak Australianu sira mai iha ami nia uma, maibe ofisial ida nee satan netik ami. Nia hatete, o tenki fo sai lalais se o hare Australianu sira. Se ami kaer sira iha o nia uma ami la bele tulun o.

Soldadu Australianu ida haktuir konaba halo nuu’sa mak atitude ba Australianu sira komesa muda: Naton nee buat hotu-hotu lao la dun diak iha illa ida nee. Ami kontrola nafatin ami nia area maibe rai-na’in sira terus barak iha Agustu no Setembru, ema sunu knua hotu-hotu no destrui sira nia animal no hahan. Tropa Japones foun mos haruka tama mai, no rai-na’in sira hanoin katak sira la hetan buat diak ida husi sira nune’e diak liu hanoin ba ita nia aan. Hau la fiar sira halo traisaun ba buatamak sira husi 2/4 maibe dala ruma ami la hetan koperasaun nebe fo ba ami.

Australianu sira la dun barak, no mos esplora povo Timor-oan, fo sira ba mate no reprizalias brutal. Diariu Funu Kompania 2/4 haktuir halo oin-sa iha fulan Novembru 1942 Japones sira lao liu husi Bobonaro ba Mape no Atsabe no liu husi Maibisse ba Aitutu, sunu knua hotu-hotu, nega katak Australianu usa sira no duni rai-na’in sira husi sira nia toos atu prevene Australianu hetan hahan no mos rekruta rai-na’in nebe usa iha ami nia asalta muda sira ba oin no iha tropa balu iha let.

Atu hasoru fila fali movimentu ida nee ami hatama rai-na’in no ami nia tropa balu ataka Japones no konsentrasaun rai-na’in nia. Rai-na’in sira tau iha oin ho diman, surik no rama, ami nia tropa hatais hanesan rai-na’in no hodi kilat Tommy iha sira nia kotuk. Japones sira hanoin ida nee rai-na’in sira nia forsa no hakfodak bainhira ami tiru sira.

Iha operasaun ida iha fulan Novembru 1942 Australianu nain rua filak’an hanesan Timor-oan no diriji ema rai-na’in limanulu ataka rai-na’in nebe pro-Japones iha area Same. Funu-maluk nain sanulu mate, destrui laen hotu-hotu no fahe namakari rai-na’in pro-Japones.

Susesu husi asaun ida nee imediata Austalianu sira atu buka ema rai-na’in atus tolu atu usa iha atake seluk. Atu fo forsa liu tan ba lisaun ida nee liu tia loron hira nia laran tropa nebe hetan suporta husi ema rai-na’in atus tolu husi Same haruka tun ba foho-oan Aitutu atake rain-na’in sira no Japones. Durante atake ida nee knua barak mak sunu no destrui laen atus ida limanulu. Operasaun ida nee halo Timor-oan si’ak barak fila fali ba sira nia uma la ho korajen.

Feto Timorense ida hatete: Bainhira ami sei labarik hau nia inan haktuir konaba terus nebe hetan iha funu ida nee. Halo nu’usa mak sira hemu be husi karau-timur nia ain fatin no han ai-fuan no ai-tahan ou buat nebe mak sira hetan.

Timorense balu subar Australianu sira iha fatuk kuak. Japones mai buka maibe ba sira nebe katuas lakoi hatete Australianu sira nia hela fatin se lae Japones bele oho sira. Sira oho hau nia tiun tamba ida nee. Japones laran-aat liu, maibe hau nia inan hatete katak durante funu ida nee la iha ema ida atu hetan trata diak. Nia hatete katak iha loron ida ema sei hakerek livru ida konaba buat hirak nebe akontese.

Feto Timorense ida koalia konaba afeisaun (laran-maluk) Timorense ba Australianu durante funu ida nee: Hanesan ami nia povo hotu-hotu, hau gosta soldadu Australianu. Sira laran-diak, ami hotu-hotu hanoin sira. Sira iha simpatia ba povo Timor. Sira fahe sasan nebe mak sira iha, hatudu domin no atensaun ba ami nia povo nune’e ami mos hadomi sira. Lia katak ami fo tulun ba Australianu namkari ba Japones. Aviaun tolu mai no hamonu bomba nebe oho mate ferik no labarik feto ida.

Bainhira Jopones primeira vez mai iha Soibada sira lori Timor-oan husi Maubusse, suku kiik oan ida nebe sira hatene katak ema sira nee si’ak. Japones haruka sira sunu ami nia hahan no uma no oho ami nia animal….. iha final tinan 1942 hahan falta hahan hanesan fos no batar tamba ema la serbisu iha sira nia toos. Ami han aifuan fuik no sasan sira hanesan nee no ami la konsege kuda sasan iha ami nia toos.

Iha plantasaun seluk ida nebe bolu Talu, bainhira hau nia maun serbisu hanesan sekreatariu, sira la iha sorti. Hau nia maun la hatene katak Australianu sira oho Japones ida besik iha neba. Nia tur hela iha uma ida bainhira Japones lori nia sai. Sira mos lori chefe plantasaun nee no badaen China ida. Hau nia maun iha fen no oan kiik-oan rua iha neba.

Soldadu Australianu ida haktuir konaba maneira atu hari relasaun ho povo Timor: Timor totalmente kontrariu ho rai Gine Foun. Ema iha Timor hanesan mos ita nia vizinu. Iha minutu rua nia laran iha ema ida lori kafe ou sasan mak sira iha; meski ladun barak sira han hamutuk ho o. Ita hasoru ho chefe no ita koalia lia fuan balun, lian sinal (lingua sinal) no iha laran-kmanek barak. Ita sei kaer liman no nia sei introdus ita ba nia familia no labarik hotu-hotu mai halibur. Ema nebe mak hau hasoru iha Timor barani tebe-tebes, desente tebe-tebes no laran-luak. Hau bele dehan katak sira diak liu ema hotu-hotu iha Australia.

Bainhira Japones tuir ami iha foho sira sunu area nebe iha hahan no oho ema sira nebe diak malu ho ami. Ami ba iha Fat Lallo no buat hotu-hotu sunu mos, halo ami la ba iha rai tatis ida nee.

Japones no rai-na’in balu, nebe sira lori ho sira, sunu knua nee rabat ba rai, kesi labarik hotu-hotu no fen sira hafoin lori sira ba Dili. Bainhira Antonio rua rona buat ida nee sira nain rua halai sai lori katana boot (tudik). Sira hirus tebe-tebes sira hali lima-limak, ataka sira no lori fila fali sira nia familia. Hafoin ida nee Japones halo patrullia boot ida.

Hau hanoin ida nee komun ho ami nia seksaun hotu-hotu, nebe sira atu dun matak ema hanesan mata-mata. Sira iha buat nee bainhira ami sai husi illa ida nee. Ofisial ida husu ba hau, ‘ hau tenki hatun nia, Curly, o ema ida ke serve atu halo buat nee.’ Hau hatete,’ Oh, hatun tia nia’. Nia hatete, Hau fo ordem ba o atu oho nia’. Hau hanoin,’ kuitadu karau, hau la bele tiru nia. Hau ba hau nia maluk no nia hetan ema ida ho katana.

Iha insidente ida Timorense nain rua lori mai no identifika hanesan mata-mata: Hau la hatene halo oin-sa ou sira mata-mata, maibe sira nee lori mai para atu oho no maluk ida koalia ho ida seluk konaba atu tiru sira. Sira la nakdedar. Sira sei klosan, tinan ruanulu resin. Sira mais ou menus iha ona familia. Hau nia maluk la konsege atu halo buat ida nee no buatamak seluk ida mak tiru sira nain rua. Sira tiru lalais liu no la iha diskusaun konaba buat nee. Hau hanoin iha loron-ikus. Buat nee halo hau tauk.

Timor-oan sira sempre hetan mate no sira la hamrik atu manan buat ruma. Sira monu ba klaran no sempre la iha alternativu, sira tenki ba besik ema nebe mak ho kilat. Ami bele hatudu aat no tiru sira se sira halo traisaun ba ami no Japones laran-aat.

Bainhira Australianu sira muda ba area seluk iha nota katak Timor-oan sira la dun si’ak, maibe sira nia moral tun ona tamba Japones hatun bomba iha Same, Hatu-Udo, Maubisse no Turiskai. Iha fulan Agustu Australianu hetan presaun makaas no Japones nia aviaun bomba kada knua nebe deskonfia katak Australianu no rai-na’in sira hela. La iha estimadu konaba ema Timor hira mak mate.

Kemmeally haktuir katak ofensivu Japones iha fatin hotu-hotu atu duni sai Australianu sira husi Timor. Forsa boot tebe-tebes husi 228 Rejimen nebe haruka sae foho husi Timor Olandes, tun iha Beko iha kosta sul no sai ba Dili iha leste. Sira iha artillaria no morteiru no Timor-oan pro-Japones atus rua husi Timor Olandes nebe atu koalia no halo terror ba ema Timor-oan atu sai rebeliaun.

Kenneally hatete, meski ofensivu nee la hetan susesu maibe halo Australia nia resistensia ramata nebe 2/4 Komapania halo evakuasaun iha lorn 9 fulan Jeneiru 1943. Ofensivu ida nee derepente haruka para bainhira Rejimen 228, ho rejimen rua seluk husi Sandakan no Sourabaya, hetan ordem atu ba Guadalcanal nebe sira halo asaun nee in fulan Novembru mais sedu.

Komentariu konaba atitude Japones no Asutralianu ba Timor-oan nebe suspeita fo tulun ba sorin seluk, ema Timor-oan ida hatete: Iha buat ida atu fo sai iha funu ida nee, nu’udar kastigu Japones ema aat, laran-aat tebe-tebes, maibe nu’udar justisa Australianu aat liu. Japones bele halo tortura, kastigu, koko o atu hatete sai, maibe la iha serteza katak o atu mate, maibe se Australianu mak suspeita o, o tenki mate.

Nune’e mak Japones lori ami nia liurai nia maun, Juan De Deus, no kesi nia iha ai-rin ida iha ema barak nia oin. Sira haruka familia hotu-hotu mai hare. Labarik kiik-oan hotu, sira tenki hare sira nia aman ema baku atu hatudu ba povo katak meski liurai nia maun mos sei hetan baku tamba fo tulun ba Australianu. Kuase ema nen nulu mak mai hare….. Japones nain nen iha neba ho kilat. Ami nia ema sura kanek rua nulu iha Juan nia isin. Nia hatete ba hau, agora hau atu mate, ‘maibe nia la mate. Nia monu dala tolu….. sira soe ba be no baku tan.

Australianu iha interese no laran diak ba povo Timor-oan, maibe buat nebe mak governu Australia halo, hamutuk ho Indonesia, hau lakoi koalia konaba ida nee, hau bele hirus tebe-tebes. Dala ruma hau iha sentimentu makaas, hanesan hirus iha hau nia laran, no senti triste no desepsaun.

Callinan haktuir ho sentimentu konaba Australianu fahe malu ho sira nia kompaineiru Timor-oan bainhira halo evakuasaun. Ho Baldwin, ofisial seluk, nia gasta oras barak loron-loron koalia ba kriadu sira konaba tropa nebe sai tia ona.

Kada kriadu iha ‘surit’, ou referensia, ninia patraun mak fo’. Surit nee la naruk no soletrasaun beibeik, gramatika no lingua laos diak maibe sira nia sinseridade efeitu hau tebe-tebes.

Ida nee hanesan serbisu todan ida nebe hau halaok, atu hare sira hotu, le sira nia nota, atu fo halsolok nia no buka serbisu balu ba nia. Sira barak mak husi area nebe agora monu ba Japones nia liman nune’e sira la bele fila ba sira nia uma no sira la bele moris mesak iha area estranu ida nee. Iha kasu barak la presisa ‘surit’ atu hatete hau konaba Mau Bessi, Antonio, Bera Dasi ou naran sa ida mak nia iha, ‘ hanesan buat diak ida… trata nia diak, buat ida nebe nia merese hetan’.

Callinan hatete katak sira nia lealdade no korajen diak tebe-tebes:
Ida nee tenki hela ho nia ulun kanek bainhira Japones buka knua hotu-hotu no muda nia sai antes Japones mai tama iha knua nee. Ida nee tenki lori lia-tatoli liu husi Japones nia let ba iha seksaun nebe funu-maluk sira koa kotu movimentu. Ida nee Japones kaer tia nia ona maibe lakohi fo sai informasaun konaba ami nia movimentu no halai sai fali ona nia tata kotu tali bainhira sira la here ba nia.

Mane ida nee, bainhira lori korreiu no lia-tatoli sekretu, nia tama iha Japones nia patrulla. Nia soe lalais pasta ba ailaran no fila la lori kroat ida atu hasoru Japones lori nia espertu nia la hetan buat ida husi Japones. Hafoin nia fila fali ba fatin nebe nia soe paste nee, nia hetan fali no entrega.

Arnaldo, nebe voluntariu hanesan Callinan nia ‘kriadu’ fula sanulu resin ida mais sedu nia aas metru ida lima nulu, isin lolon diak no hamnasak. Nia iha konesaun ho liurai Lete Foto. ‘ Husi loron ida nee nia ho hau beibeik ou lao ba mai ba hau, hakerek Callinan, ‘ exesaun iha loron tolu nia laran nia buka hau iha fatin hotu-hotu.’

Bainhira movimentu ikus manas tebes, Callinan hakerek: Arnaldo hatete ba hau, ‘ se Australianu sira fila, nee halo ami kriadu sira sai aat’ hau hatete ba nia Australianu balu sei hela nafatin nune’e nia satisfeitu. Hau haketak sasan nebe hau atu lori fila ba uma no sasan nebe hau hakarak fo ba nia. Hau fo hau nia sasan ba nia no osan uit oan no retratu nebe hasai semana hira antes.

Nia la koalia maibe bainhira nia hare ba retratu, nia dehan, ‘ nee diak, baihira hau hare ba ida nee hau bele hare o ho hau hamutuk.’ Callinan hakarak lori ho nia kaneka matak ida nebe Arnaldo lori husi nia uma baihira sira besik Lete-Foho iha fulan Outubru, maibe nia nota katak Arnaldo lori tia ona ho sasan nebe mak fo ba nia.

Hau husu deskulpa maibe hau la bele husu ba nia tamba nia bele sente hanesan ordem ida. La kleur, ho matan ben suli, nia mai hau no hatete: favor ida lori kaneka nee no kada vez o hemu bebida iha Australia o hanoin Arnaldo.’ Nia tanis antes nia koalia hotu no hau la sente kontente. Hau lao pasiar ba tasi-ibun.

Iha Australianu balu manten kontaktu ho kriadu sira maibe Asosiasaun nebe hari depois de funu, tropa husi Kompania 2/2 no 2/4 no forsa Z sira hari maibe la hetan rekonese ofisial ou pagamentu balu ba sira nebe tulun ba soldadu sira nee. ‘Halo hau hanoin’ soldadu ida, hatete: Sentimentu ida nee la dun diak husi ita nia sorin, nee hanesan nabilan no sentimetalizadu. Nee hanesan laran-kmanek paternalistik ida nu’udar razismu boot ida. Susar atu tau ita nia liman fuan ba buat hirak nee, maibe buat ida hanesan la fo ema nia naran loloos, bele dehan’ maluk rai-na’in sira nee fo tulun. Nee dala ruma tamba naton nee ita sei mane klosan tinan ruanulu resin ida nune’e buat barak mak ita la dun lori iha ita nia kabaas.

Selu:
Agresaun aliadu sobu tia Portugal nia neutralidade no lori Timor Lorosae tama iha funu. Konesimentu katak Japaun la iha intensaun atu invade Timor Lorosae la diminui soldadu Australianu atus tolu nebe berani no iha treinu no sira nebe fo suporta ba sira iha fulan sanulu resin rua nia laran ou valor atu hatun tropa Japones no ida nee mak halo Japaun hanoin katak Aliadu bele usa Timor Portugues hanesan base ida ba counter-ofensiva.

Maibe Timor-oan sira la sente diak tamba sira terus barak tebe-tebes iha funu ida nebe la iha sira nia interese ou meski ba sira nia kolonizador. Iha estimativu katak Timor-oan 40,000 (rihun hatnulu) lakon sira nia vida, numeru nebe barak liu numeru tropa Australianu nebe mate iha Segunda Guerra Mundial.

Numeru bazeia husi sensus nebe hatudu katak populasaun iha tinan 1939 hamutuk ema 472,221 ( rihun atus hat hitunulu resin rua atus rua ruanulu resin ida). Liu tia tinan rua depois de funu sensus sura ema hamutuk 433,412 (rihun atus hat tolunulu resin tolu atus hat sanulu resin rua). Estatistika ida nee hetan suporta husi testemuna Timor-oan, Portugues, Australianu no Japones nebe haktuir konaba mate husi luta no bombardeiu no tinan hirak nebe hetan falta hahan no hamlahak. Dunn hatete katak, ‘ mate sira nee la sura ho populasaun foun.

Kenneally hatete katak, ema nebe mak terus liu iha Timor Lorosae laos tropa sira nebe mak tiru malu husi sorin rua nee. Povo Timor Lorosae mak terus, Timor-oan no Portugues sira mak terus iha funu ida nee, funu nebe governu Australianu lori mai iha sira nia rai fo ordem ba nia tropa atu okupa rai neutralidade Timor Portugues.

Kenneally hatete katak, meski propaganda, kampana iha Timor Lorosae la halo parte atu taka Japaun husi manan funu. Maibe nee hanesan fo forsa ba moral. Iha tempu nebe tropa atus no rihun mak rende ona iha Filipina, Hong Kong, Malazia, Singapura no Indonesia Olandes, tropa sira hetan malaria, falta hahan no fonte ai-moruk rekusa lakohi rende. Sira moris tamba hetan suporta barak tebe-tebes husi Portugues no Timor-oan, nune’e mos tamba sira nia korajen, berani no determinasaun.

Bainhira iha oportunidade Australia la tenta atu selu tusan nebe la bele selu fila fali ho osan. Bainhira Australia hatene katak Indonesia atu invade Timor Lorosae iha tinan 1975, Australia se’i nia kotuk ba povo Timor Lorosae.