Latest Documentries


Friends of Suai


Suai Youth Media

Media


Art & Culture


Suai Social Network

Community

Lingua ho nia Istoria

English

Websitu nee hanesan lalenok (espelu) ida refletir eksperiensia kona ba lingua barak bodik ema se deit maka halo visita iha Timor Loro Sae.

Lingua hosi Suai-Covalima nian nee maka Tetum Terik. Tetum Terik nee lingua Tetum klasiku iha Timor Loro Sae no Timor Loro Toba/Monu (Kabupaten Belu, Indonesia). Belu ou Belun nee haak amigo iha lia Portuguese ou teman/kawan/sahabat iha lia Indonesia. Timor oan sira, especialmente iha foho sei koa lia sira nian lingua (lia) tradisional maka sira nia avo sira rai hela. Lingua tradisional nee sira nian identidade tradisional/cultural. Masik (apesar de que/meskipun), colonista Portugues, Hollandais, Japonesa ho Australiana, ikus fali Indonesia occupa sira nia rai iha besik tinan atus lima laran, Timor oan sira la soe lia (lingua) hosi sira nia avo sira. Iha Timor Loro Sae lingua tradisional 36 maka totalmente la hanesan. Suai nee mai hosi Tetum Terik Su Rai Henek. Ikus fali ba oan ba bein oan, Su Rai dadi Suai. Cova lima nee haak koba lima. Cova lima ho nian sentu (arti) simbolicu ida: reino lima—coalizaun reino lima.

Tradisionalmente, ema Timor oan sira hakara, hadomi no hakneter (respeitu) sira nia rai hanesan inan ida maka fo susu wen no hahan ba sia. Ema Timor oan sia tradisionalmente considera rai hanesan parte (bagian) hosi sira nia isin lolon, sira nia moris, sira nia communidade maka ema la bele faan no explora (exploited). Tradisionalmente, sira la considera sira nia rai hanesan commodity. Sira considera sira nia rai hanesan lulik—rai lulik, foho lulik, we lulik, alas lulik, fatu lulik, ai lulik, hali lulik, debu lulik, no seluk teni. Spiritualmente sira nian abut tama klean iha sira nian rai, sira hakara, hadomi no hakneter (respeitu) sira nia rai. Tan nee sira la hakara atu muda ba rai seluk. Ema colonista sira maka hadau no halo at (estraga) sira nia rai no forsa sira muda ba rai seluk. Durante ema Indonesia sira nia okupasaun, ema barak maka ema Indonesia sira forsa lao hela sira nia rai. Ema barak maka muda ba cidade. Tan nee iha Suai ema mai hosi fatin barak iha rai Covalima tomak. Par exemplu, ema Fatumea sira lao hela sira nia rai, mai tuir iha Asu Maten, Suai. Tradisionalmente, rai propriedade (milik) communidade. La iha conseptu propriedade privada (milik pribadi) tan bodik ema Timor oan sira communidade mais importante liu individualidade. Muito raro (jarang sekali) ema Timor oan tradisional sira usa liu fuan hau, hau nian. Sira usa ita: ita nia rai, ita nia oan, ita nia uma, ita nia karau, etc.

Lingua nacional Timor Loro Sae nee maka Tetum—Tetum Prasa. Lingua official maka Portuguese. Iha tinan 2002 Governu declara katak naran official Timor Loro Sae maka Timor Leste. Lia Tetum kona ba Timor Leste Timor Loro Sae, Timor Oeste (Barat) Timor Loro Toba ou Timor Loro Monu. Uluk Timor Loro Toba too tinan 1949 tama propriedade colonista Holandais maka sira fo naran Timor Holandais ou Niederlandische Timor. Maibe iha tinan 1949 Timor Holandais dadi Timor Indonesia.

Ema Timor oan sira maka tama escola Portuguese aprende lingua Portuguese. Tan nee sira koa lia Portuguese fluentemente (lancar). Ema Timor oan sira maka tama escola Portuguese no hela iha Timor durante ema Indonesia sira nian occupasaun mos bele koa lia Indonesia fluentemente. Maibe ema Timor oan sira maka tama escola Indonesia durante ema Indonesia sira nian occupasaun koa lia Indonesia lancar sekali (muito fluentemente)—sobre 60 por cento. Agora ema nurak oan sira maka tama escola ante 2002 iha Timor Leste barak maka la bele koa lia Indonesia ona. Sira koa lia Tetum ho Portuguese, maski (meskipun/apesar de que) sira hakara hare televisaun no rona musica Indonesia. Maski sira koa lia Tetum Prasa hanesan lingua nacional, lingua Indonesia, Portuguese ho Ingles, Timor oan sira la ha lua koa sira nia lingua tradicional, por exemplu, Tetum Terik, Bunak, Dawan/Atoni, Makasae, Mambae, Kemak, Fataluku, Makalero, Haka, Uai-ma’a no seluk tan teni. Ema Timor oan sira maka originalmente Chinesa koa lia Haka. Dadi (jadi/por isso) 40 lingua maka iha Timor Leste, maski nia populasaun iha tinan 2008 sei la too milhao ida: 36 lingua indigena ho 4 lingua seluk: Portuguese, Haka, Indonesia no Ingles.

Ema wain considera Tetum hanesan lingua identidade cultural no nacional. Sira resistir usa lingua Portuguese. Sira nia resistencia nee refletir iha pisasaun (graffiti) barak. Maibe iha escola no universidade no iha documento ema usa lingua Portuguese. Iha Dili, ema usa combinasaun lingua Indonesia, Tetum, Portuguese ho Ingles hanesan lingua franca.

Sei iha confusaun bot kona ba ortografia (ejaan), dilemma atu tuir ortografia Portugues ka ortografia Alemaun/Holandais/Indonesia. Por exemplu, ortografia kona ba lingua nacional: Tetum ou Tetun. Tuir ortografia Portuguese nian TetuM, tuir ortografia Alemaun.Holandais/Indonesia nian TetuN. Iha lingua Portuguese M iha palavra (kata) nian ikun ema pronunciar N. Complexicade lingua sira nee halo difisil tebes atu hetan consistencia kona ba ortografia. Tan nee iha nee ami usa deit TetuN. Ami simu contribusi mai hosi lingua Indonesia, Portuguese ho Ingles kona SMS. Ortografia la hanesan la buat ida tan too agora la iha dauk ortografia official. Ema Timor oan barak maka agora koa lia Ingles. Ema Australiana barak maka hela no servisu iha Timor aprende no comprende Tetum. Barak maka koa lia Tetun fluentiamente. Nee hanesan dialogo cultural ida maka atu halo rico malu cultruralmente.

Aula (kursus) lingua—Ita bele aprende Tetun hodi tuir aula lingua Tetun maka ema halao iha Melbourne East Timor Activities Centre in Richmond—Centru Actividade Melbourne Timor Loro Sae iha Richmond.

Conduto ba communidade Suai nee maka YaMaTre, Centru Communidade Suai ho Commisaun Belun Suai in Communidade Suai ho Communidade Port Phillip. Ami espera katak matenek digital hosi juventudu Suai bela hetan harik bodik atu assista communicasaun entre communidade Suai ho communidade Port Phillip iha future.

Written by Balthasar Kehi