Latest Documentries


Friends of Suai


Suai Youth Media

Media


Art & Culture


Suai Social Network

Community

Introdusaun kona ba Tais Timor

2 Outubro 2008 Jen Solok tuir Internet Istoria kona ba Soru Tais
English

Isin primeiru hau hare tais maka ema Feto Timor oan sira soru ba loron ida iha fulan Marsu 2000 kuanda City of Port Phillip (Cidade Port Phillip) lancar projeto Belun Suai (Friends of Suai) iha Jardim bot ida besik Luna Park, St Kilda. Hau hare tais maka ema pamer (expor) hamutu ho sasanan ceramica, pintura, escultura hosi ai ho arte seluk sira. Hau hatene impaktu hosi hare arte sira nee ikus mai bah au nia hanoin. Hare arte sira nee hosi Timor hau hanoin katak cultura Timor la hanesan cultura Indonesia Loro Monu (Indonesia Barat) nian, por examplo, cultura Java ho cultura Bali. Isin segunda hau hare tais kuando Sara Niner organizar eksposisaun (pameran) ida kona ba Alola Foundation iha Gasworks iha Port Phillip durante Melbourne Festival of Arts (Melbourne nian Arte Festival).

Desde 2000 Sara dala isin barak tiha ona visita Timor halo pesquisa (riset) kona ba tais i sosa tais bodik colesaun Alola Foundation nian. Sara aprende barak tiha ona kona ba tais Timor. Tan (porque) difisil tebes atu hetan informasaun kona ba tais, hau usu lisensa ba Sara atu usa nia lia fuan duuk bodik explicar sa ida maka tais nee, sa ida maka significado hosi tais bodik mane ho feto sira iha Timor Leste, sa ida maka tais nian funsaun iha cultura Timor. Sara hakerek nee bodik Forum maka nia organisar iha fulan Setembru 2008 iha St Kilda Town Hall, Port Philip, Melbourne: “ Exploring Meanings, Makers and Markets of Tais, the Hand-woven Textiles of East Timor” (“Explorar Significado, Produtora ou Badaen ho Mercado Hosi Tais”).

Tais ema usa bodik halo lia adat, bodik simu malu hanesan feto sau mane ho uma mane, bodik hatais ba oras fiesta, bodik bidu iha dahur, bodik faan iha mercado. Iha sociedade Timor oan rai nain iha Timor Leste halo kmaluk i belun malu tuir dalan kawen malu hanesan uma mane ho feto sau mane. Sia simu malu hanesan belun ho kmaluk hodi fo tais ba malu. Tais sai hanesan matenek i cultura ema Timor oan nian duuk. Tais hanesan personafikadu fisiku hosi feto i, hanesan buat lulik, tais ho nian beran/puder especial. Iha Timor Feto makerek badaen soru tais nian sira maka fo hatun ba sira oan si bein oan istoria kona ba cultura, crenca popular, paradigma si Timor nian historia. Hodi soru tais, truka tais ba malu dan hahulin tais lulik, feto Timor sir bele hetan beran si influencia iha sociedade Timor maka hetan nia moris hosi uma lulik. Ema hafolin no respeitu feto makerek badaen tebes ba soru tais nian. Sira nee ema hare our considerer hanesan feto makerek badaen. Dala barak sira nee mai hosi uma lulik makerek badaen ou uma liu rai nian.

“Soru tais, kabala tais, sakat tais nee essencial ba i significar sira nian identidade hanesan ema rai Timor oan duuk durante Indonesian nian occupasaun i bodik feto barak actividade kona ba tais nee hanesan forma ida hosi resistancia passive. Feto sira mos faan sira nia tais bodik hetan osan no hahaan maka sira presija durante resistancia i sira mos horan diak ba sira nian actividade kona ba tais i resistancia. Hoje isa reconhecimento nacional kona ba importancia cultural hosi soru tais. Reconhecimento nacional nee manifestar iha realidade katak lider nacional sira hatais tais, exposisaun (pameran) tais iha parlement nacional, selo (perangko) nacional usa fotografia tais, i lider sira usa tais durante campanha. Tais ho nia funsaun ida iha construsaun identidade nacional foun.

Tais ho matenek badaen soru tais iha Timor Loro Sae funcionar hanesanTimor oan sira nian cultura ida, especialmente depois conflito destrutivo iha tinan rua nulu resin hat laran. Actividade soru tais tanbem tulun feto sir abele vencer (atasi) tragedia sira hosi tempo liu ba tan actividade nee oferecer strutura ida maka familiar i significada ba communidade bodik halo foun nia aan. Communidade feto sira dala barak mai hamutu bodik atu soru tais. Actividade soru tais hamutu nee oferecer ba sira senso continuidade ida ho tempo uluk.”

Iha tinan 2000 hau terik ba Louise Byrne katak hau atu ba Timor Loro Sae. Louis terik ba hau atu ba buka hetan Senora Veronica Pareira maka matenek badaen bot soru tais nian mai hosi Fohoren, Distrito Covalima. Hau ba hasoru tebes Veronica. Hau halo film ida kona ba Veronica. Film kona ba hau nia belun ho Veronica nee atu sai ikus mai. Filme nee nia jujul (titulo): “Lori Fila Hikar Tais.” Hau nia relasaun ho Veronica nee ikus mai halo moris hau nia interese iha tais ho actividade soru tais. Tan nee hau ba buka hetan feto matenek soru tais sira iha Timor. Hau filmar sira durante sira soru tais. Hau filmar feto, mane ho lawarik oan sira bidu (dansa) hodi tau tais ba aan. Nee incluir ceremonia simu beinaka, dahur, bidu, tebe, bidu kikit, bidu kuda hare no batar nian, bidu halo funu nian. Hau kalon (espera) katak matenek sai iha bidu i tebe sira nee atu continua no desenvolver. Si ita hatene liu tan teni kona ba bidu i tebe, por favour hakerek ita nia commentario ba caixa nee laran.

Si ita iha interese ba tais i actividade soru tais, ita bele usa RSS Feed bodik atu hatene halo pasti (assegurar) katak ita simu email kuando hau responde ba itu i postar ba ita artigo ou istoria kona ba tais.


You can follow any responses to this entry through the RSS 2.0 feed. Both comments and pings are currently closed.

AddThis Social Bookmark Button

4 Responses to “Introdusaun kona ba Tais Timor”

  1. Commentario por Balthasar Kehi

    Hau hakara hatuan commentario ba buat kapas sira maka Doutora Sara Niner hakerek kona ba tais no cultura soru tais in Timor Loro Sae hanesan Senhora Jean Hugh citar iha lateen nee.

    Matenek soru tais existir la hos iha deit Timor Loro Sae maibe mos iha Timor Loro Toba, iha rai Timor tomak hosi loro toba to loro monu maka Timor oan sira miticamente no respeitosamente bolu Lafaek ou Nai Bei kleur ona kuando Lafaek sei tomak, antes colonizadores Portuguese ho colonizadores Holandes sira tesi kotu Lafaek nee ba kabun halo sai ba rua nuudar sira nian propriedade hahu iha tinan 1859 maka foin sai definitivo iha 1915, talvez (barangkali) antes colonzadores Europeus sira nee sama sira nia ain ba Timor. Dala wain ema hare iha tais nia futus lafaek nain tomak. Lafaek nian tomak nee simbolizar katak Timor ida deit. Makerek lafaek tomak nee simbolizar resistancia contra divisaun rai Timor no ema Timor oan sira sai ba rua maka Portuguese ho Holandes halo contra ema Timor oan sira nian hakara. Makerek lafaek nee mos (tambem) talvez hanesan indicar nostalgia coletiva kona Timor ida deit sem (tanpa) frontiera maka tesi ba Lafaek nia kabun. Nia mos indicar simbolo ida maka halo Timor oan sira hotu-hotu hanoin katak Timor oan sira iha Loro Sae no Loro Mou mai hosi bein ida deit nee maka Bei Nai (Lafaek), katak fronteira nee colonizadores sira maka halo hodi fahe Timor oan sira no hodi ukun sira, katak fronteira nee halo Timor oan sira laran kanek no moras to agora, kaliuk Timor oan sira maka besik fronteira. Makerek lafaek nee tambem expressar Timor oan sira nia mehi ida katak ikus mai fali Lafaek nee atu dadi ida fali hanesan uluk i Timor oan sira feto- mane atu hamutu fali, loron ida ikus mai fronteira maka colonizadores Portuguese ho Holandes halo hodi fahe rai Timor i Timor oan sira nee atu lakon.

    Pratica cultural soru tais nian tambem existar iha rai Sabu i Rote maka besik Kupang, i iha rai Flores i Sumba maka hamutu ho Timor Loro Toba (hamutu teni ho rai kiik Solor, Adonara, Lembata, Alor no Pantar) forma Provincia NTT (Nusa Tenggara Timor). Pratica soru tais nee la lakon durante Portuguese, Holandes, Japonese i Indonesia sira nia ukun. Durante Indonesia ukun Timor Loro Sae, Indonesia la halo aat i halo lakon pratica cultural soru tais nian. Tebes, ema barak maka la bele kuda kabas i feto barak maka la bele soru tais tan funu ho Indonesia. Maibe Governo ho militar Indonesia, tuir Departemento Educasaun ho Culutura iha nivel (tingkat) nacional, provincial i distrito halo promosaun cultura local (kebudayaan asli daerah), hanesan bidu, dansa, hananu, soru tais, ukiran, etc iha Provincia hotu-hotu tomak iha Indonesia hosi Sabang too Merauke, incluir Propinsi Timor Timur. Kapas malae Indonesia (benang toko) maka ukun fali kapas Timor rai nain nee la hosi dadi (terjadi) iha Timor Timur deit, maibe tambem iha Timor Barat i iha rai seluk sira hanesan Sabu, Rote, Flores i Sumba tan “perkembangan modern” (desenvolvimento modern) durante Presidente Suharto nia ukun.

    Processo halo (soru) tais tambem involver mane sira. Meskipun (embora) feto maka niri kabas, halo futus i soru tais, mane sira maka kuda i hahoris kabas, i mane sira maka halo ai atis nian.

    Hanesan adisaun (sebagai tambahan) ba funsaun hosi tais nian maka Doutora Sara Niner hakerek iha leten nee, tais sei ho nian funsaun importante seluk ida hanesan funsaun kona ba falun ema mate sira nia isin. Ema usa tais barak hodi falun ema mate nia isin. Hetak ema bot i diak liu, hetak tais wain i diak liu maka ema usa bodik falun nia isin. Sura familia tradicionalmente rai tais diak bodik sira nia aan neebe bele usa bodik falun membru familia kuando nia mate. Feto nurak sira soru tais barak maka kapas bodik sira nia inan-aman, bein feto i bein mane hanesan preparasun ida bodik falun sira nia isin si sira mate. Feto ferik sira halo tais diak bodik falun sira isin i sira laen (kawen) sira isin si sira mate. Tais ema usa bodik halo lia adat, bodik simu malu hanesan feto sau mane ho uma mane, bodik hatais ba oras fiesta, bodik bidu iha dahur, bodik fo ba malu ba oras feto ho mane atu tuur uma (kawen). Tais mos ema usa bodik reconcialisaun i halo dame. La iha tais la iha reconciliasau. Ema maka halo sala fo tais ba ema maka los i ba katus sira i liurai maka halo dame iha ceremonia ida laran. Iha ceremonia nee ema maka halo sala katak nian sala no husu perdaun ba ema maka los iha ema barak nia oin.

    Tais ho nia forma tolu maka la hanesan: tais feto, tais mane, i tais sakat ou selendang bodik feto i mane.

    Tais, hanesan pintura (ukiran), hanesan forma literature ida maka ho funsaun narativa: conta istoria. Halo tais nee actividade ida hosi creatividade aesthetica. Tais nee hanesan resultado ida hosi actividade hosi creatividade artistic nee. Halo tais nee mos ato (aksi) ida menentang ho mengalahkan kebosanan ho ketiadaan makna moris nian. Halo tais nee mos hanesan aksi ida kona afirmar (meneguhkan) makna moris i identidade. Masik (meskipun) futus balu iha Timor Loro Sae talvez expressar resistancia contra Indonesia sira nia ocupasaun, tais nao necessarimente simbolo resistancia ida contra Indonesia tan Governo ho tropas Indonesia sira la bandu ema atu halo tais. Pelo contrario (sebaliknya), sira hakara ema halo tais. Sira hakara promosaun cultura local incluir cultura soru tais iha Timor Loro Sae hanesan iha Timor Loro Toba no rai seluk iha Propinsi NTT. Cultura halo tais existar tian antes Indonesia ukun Timor Loro Sae no antes bahkan antes ema Portugues ho Holandes mai tama rai Timor.

    Iha tais bodik hanohi loro-loron (tais mutin la ho futus), tais bodik halo dahur (tais bodik fiesta), tais bodik bidu. Iha mos tais lulik. Tais nee luluk tan tais nee hatetu (persembahkan/oferecer) ba bei lulik mate bian sira i ba Maromak maka lulik waik, maka manas waik. Tais maka tetu tihan ba bei lulik matebian sira i ba Maromak iha ceremonia religiosa maka envolver hamulak, bensa i hatetu etu i naan aten (manu, fahi, bibi, karau aten) sai ba tais lulik. Tais lulik nee hatetu iha uma lulik hamutu ho buat lulik seluk sira.

  2. Ola webmaster,

    Hau hare introdusaun kona ba tais timor husi suai ne’e kapaas los, se bele hau bele copia article ne’e no tau iha hau nia blog g lae, hau hakarak advertise deit kona ba suaimediaspace ne’e ba kolega sira seluk…

    obrigado

    Rogerio..

  3. Thank you for your compliments. You are welcome to copy the article however you will not get the photographs that way. It might be better just to put a link in your blog to this article and the others.
    Put this link in for Tetun version:
    https://www.suaimediaspace.org/category/timorese-traditional-culture/tais-homan-tetun/
    And this one for English version.
    https://www.suaimediaspace.org/2008/10/02/introducing-the-tais/

    If you wish, you can put a permanent link to suaimediaspace on your site to the home page – https://www.suaimediaspace.org/ and visitors can use the RSSFeed to be notified each time I put up a new item. I will be putting up a lot more stories about the tais this year. I hope you enjoy them.
    Kind regards,
    Jen Hughes

  4. […] katak fronteira nee colonizadores sira maka halo hodi fahe Timor oan … fique por dentro clique aqui. Fonte: […]